Gələcəyin Dünyası| Rəqəmsal Dayanıqlılıq Dedikdə Nə Başa Düşürük?

Texnologiyanın sürətlə inkişaf etdiyi bu gün rəqəmsal dünya həyatımızın mühüm bir hissəsinə çevrildiyi halda, texnologiya ilə birlikdə inkişaf edən proqram təminatı da rəqəmsal dünyanın formalaşmasına kömək edir. Bununla belə, Süni Zəka (SZ) tətbiqləri, onlayn xidmətlər və geniş yayılmış internet istifadəsi rəqəmsal dünya üçün də bəzi risklər yarada bilər. Demək olar ki, hər kəsin sosial media hesabı, e-poçt ünvanı və rəqəmsal platforma çıxışı olduğu müasir dünyada Rəqəmsal Dayanıqlılığın (Digital Resilience) tərifi təhlükəsizlik və rahatlığı təmin etmək üçün görkəmli bir tendensiya kimi qəbul edilir.

Rəqəmsal dayanıqlılığın əldə edilməsi, xüsusilə rəqəmsal transformasiyanın sürətləndiyi təşkilatlar və fərdi istifadəçilər üçün çox vacib bir tələb kimi qarşıya çıxır.

Rəqəmsal Dayanıqlılıq nədir?

Qurumlar və istifadəçilər onlayn təcrübə zamanı müxtəlif risklərlə qarşılaşa bilər. İstifadəçiləri bu risklərdən tam qorumaq həmişə mümkün olmur. Əslində, bəzi hallarda inkişaf üçün xüsusi mühafizənin təmin edilməsi arzu olunmur. Rəqəmsal riskləri necə müəyyənləşdirmək və idarə etmək, çətin təcrübələrdən öyrəniləcək dərslər, bərpa və təcrübədə qalmaq fərdi inkişafın və aktivliyin vacib hissələri kimi önə çıxır.

Rəqəmsal dayanıqlılıq risklərdən qaçma və təhlükəsizlik davranışlarından çox, rəqəmsal aktivləşdirmə yolu ilə, yəni onlayn mühitdə uyğun imkanlar və çətinliklərlə əlaqəyə keçərək inkişaf edən dinamik struktur kimi müəyyən edilə bilər.

Rəqəmsal dayanıqlılıq ilk növbədə öyrənməyə deyil, təcrübəyə əsaslanır. Mənbələrə inam qazanmaq müxtəlif onlayn problemlər haqqında ideyalar yaratmaq və yaranan risk və imkanlardan yararlanmaqla baş verir. Özünə nəzarət və nəyin zərərli olduğunu tanımaq və müvafiq reaksiya vermək bacarığının inkişafı rəqəmsal dayanıqlılığın vacib elementləridir.

COVID-19 pandemiyası kimi böyük hadisələr rəqəmsal dünyada fərdlər, qruplar və təşkilatlar da daxil olmaqla bir çox müxtəlif qurumlar üçün unikal və qeyri-adi problemlər yaratdı.

Rəqəmsal dayanıqlılıq COVID-19 pandemiyası zamanı yeni bir konsepsiya olaraq ortaya çıxdı. Rusiyanın Ukraynanı işğal etməsindən və Türkiyə və Suriyada baş verən zəlzələlərdən sonra bu, daha da kritikləşdi.

Rəqəmsal dayanıqlılıq əsasən özəl texnologiya sektoru ilə dövlət sektoru arasında sıx əməkdaşlıqdan asılıdır. Ümumi rifah naminə korporativ qərarların qəbulu ilə dövlət və özəl sektorlar bugünkü texnoloji innovasiyaların və rəqəmsal infrastrukturların çoxunun açarını saxlayırlar.

Rəqəmsal dayanıqlılıq həmçinin rəqəmsal dünya istifadəçilərinin

· Rəqəmsal kimliklərini qoruyarkən onlayn təcrübələrini təhlükəsiz və məsuliyyətli şəkildə idarə edə bilmələrini,

· Onlayn zərərlərdən qorunmaq üçün riskləri müəyyən etmələrini və azaltmalarını,

· Yanlış məlumatları aşkar etmək üçün etibarlı mənbələrdən və tənqidi düşünmə bacarıqlarından istifadənin vacibliyini anlamalarını,

· Ehtiyac duyduqlarında kömək istəyə bilmələrini,

· Təcrübələrindən dərs almalarını və hər şey tərs getdikdə özlərini toplamalarını təmin edə bilmək üçün bilik, bacarıq və strategiyalar hazırlama ehtiyacını təsvir edir.

Rəqəmsal Dayanıqlılığı necə qurmaq və inkişaf etdirmək olar?

Rəqəmsal dayanıqlılıq fərdlərə onlayn stressin mənfi nəticələrinin öhdəsindən gəlmək və inkişaf etmək üçün bilik, bacarıq və inam təmin edən təhlükəsiz və ekspert tərəfindən idarə olunan mühitlərdə onlayn fəaliyyətlər vasitəsilə inkişaf etdirilir. Bu, fərdlərin istədiyi və ya ehtiyac duyduğu müvafiq dəstək və rəhbərliklə birlikdə təmin edilə bilər. Rəqəmsal imkanları bərpa etmək və yenidən əlaqə qurmaq üçün dəstəyin olması da eyni dərəcədə vacib hesab olunur.

Rəqəmsal dayanıqlılıq sabit bir vəziyyət olmadığı üçün dinamik bir quruluşa malikdir. İstənilən vaxt insanlar ətraf mühitdən, təcrübələrdən və şəraitdən asılı olaraq daha çox və ya daha az dayanıqlı ola bilərlər. Ailələr, xidmət işçiləri, təhsil işçiləri, siyasətçilər, ictimai işçilər və sənayelər də rəqəmsal dayanıqlılığı dəstəkləyən və onu sarsıtmayan ekosistemə töhfə verməlidirlər.

Müəssisə nöqteyi-nəzərindən təşkilatın idarəetmə komandası rəqəmsal risklərin idarə edilməsini vaxtaşırı nəzərdən keçirməli və rəqəmsal davamlılığın cari səviyyəsinin daha geniş risk mühiti üçün hələ də uyğun olub-olmadığını müəyyən etməlidir. Rəqəmsal əsrdə təhdidləri görmək və onlarla mübarizə apara biləcəyinə əmin olmaq institutlar üçün vacib bir məsələ hesab edilir.

Əslində, bu, təşkilatın rəqəmsal infrastrukturuna nəzər salmaq və bunun təşkilatın ümumi rəqəmsal dayanıqlılığına necə təsir etdiyini başa düşmək imkanı yaradır. Bu mərhələ çox vacibdir, çünki texnologiya təhlükəsizliyi artırsa belə, artan rəqəmsal dayanıqlılıq bizə həmişə inkişaflarla ayaqlaşmağa imkan verməyə bilər. Yeni təhlükəsizlik təşəbbüsü təşkilatın çevikliyini və ya prosesin bütövlüyünü pozarsa, bu onun ümumi dayanıqlılığını və rəqabət qabiliyyətini potensial olaraq zəiflədə bilər.

Rəqəmsal dayanlılıq bəzən kibertəhlükəsizliklə qarışdırıla bilər. Ancaq rəqəmsal dayanıqlılıq və kibertəhlükəsizlik tamamilə fərqli mövzulardır. Kibertəhlükəsizlik təşkilatın və ya istifadəçinin kompüter sistemlərini və məlumatlarını xarici hücumlardan qorumaq təcrübəsi kimi müəyyən edilir. Qurumların və ya şəxslərin rəqəmsal dayanıqlılığının yaradılması daha səbirli yanaşma və maksimum təhlükəsizliyə sadiqlik tələb edir. Rəqəmsal dayanlılıq üçün risklərin idarə edilməsinin mahiyyətini qabaqcadan planlaşdırmaq və potensial təhdidlərlə mübarizə aparmaq üçün lazımi avadanlıq, material və ekspertlərə malik olmaq təşkil edir.

Təşkilatların və şəxslərin rəqəmsal dayanıqlılığının artırılmasının açarı uzunmüddətli düşünmək və güclü təhlükəsizlik tədbirləri həyata keçirməkdir. Əhəmiyyətli olan potensial təhlükələrə qarşı hazırlaşmaqda fəal olmaq və sonra bu hazırlıqlardan güclü müdafiə qurmaq üçün istifadə etməkdir.

Rəqəmsal dayanıqlılığa doğru irəliləmək təkcə dövlət və özəl sektorlardakı təşkilatları potensial böhrana hazırlamır, həm də iqtisadi artım yaradır. İqtisadiyyatı gücləndirən həyati innovasiyalar olan Süni Zəka (Artificial Intelligence - AI), Maşın Öyrənmə (Machine Learning - ML) və Əşyaların İnterneti (Internet of Things - IoT) daxil olmaqla inkişaf etməkdə olan texnologiyaların qəbulu rəqəmsal dayanıqlılıqda mühüm rol oynayır.

Bu qabaqcıl texnoloji alətlər qlobal rəqəmsal iqtisadiyyata inamı qoruyarkən yeni səmərəliliklər təqdim edə, verilənlərə əsaslanan qərarları sürətləndirə və yeni məhsul və xidmətlərin bazara əvvəlkindən daha sürətli çıxarılmasına kömək edə bilər. Kibertəhlükəsizlik, iqtisadiyyat və sosial inkişafda rəqəmsal dayanıqlılığın qəbul edilməsi bu yeni tendensiyanın gücləndirilməsində və inkişafında böyük rol oynaya bilər. İnstitusional və fərdi əsasda birgə iş müsbət nümunələr verə bilər.

Rəqəmsal Dayanıqlılığın Tətbiq Nümunələri

Rəqəmsal dünya ilk növbədə və daha çox uşaqlara təsir edir. Yeni nəsillərin əldə etdiyi texnoloji cihazlar və proqram təminatı özü ilə riskləri də gətirdiyi üçün bu sahədə rəqəmsal dayanıqlılığa dair araşdırmalar da aparıla bilər.

Uşaqların dünyasında rəqəmsal dayanıqlılıq yaratmaq üçün əvvəlcə evdə, sonra isə məktəbdə məruz qaldıqları digər ekosistemlərdə böyüklər tərəfindən idarə olunan tədqiqatlar aparılmalıdır. Bu məqamda ən böyük rol ailələrin və müəllimlərin üzərinə düşür. İnstitusional olaraq yaradılacaq interaktiv portallar da uşaqlarda rəqəmsal dayanıqlılığın inkişafına kömək edə bilər.

İnstitusional mənada rəqəmsal dayanıqlılığın artırılması üçün 7 mühüm məsələ diqqət mərkəzindədir:

· Risk təhlili yaratmaq lazımdır. Xüsusilə rəqəmsal risklərə qarşı hazırlanmış risk analizi uzunmüddətli perspektivdə yol göstərə bilər.

· Etik qaydalar qurulmalıdır. Müəyyən edilmiş etik qaydalara riayət olunmasını bütün istifadəçilərə çatdırmaqla təmin etmək vacibdir.

· Biznes əsasında layihə modellərindən məhsul modellərinə keçmək tövsiyə olunur. Rəqəmsal məhsullar daim təkmilləşdiyindən və heç vaxt tam sayıla bilməyəcəyindən, bu məsələləri layihə kimi deyil, məhsul kimi qiymətləndirmək və onları daim izləmək, yeniləmək faydalıdır.

· Bilik bazası yaradılmalıdır. Bilik bazasına əlavə edilən hər bir yeni məlumat gələcəkdə daha möhkəm rəqəmsal dayanıqlılıq modellərinin yaradılması üçün əsas təşkil edir. Yaradılan bilik bazasının əlçatan, şəffaf və hesabatlı olması vacib hesab edilir.

· Məlumat təhlükəsizliyinə və şəxsi məlumatlara önəm verilməlidir. Bu nöqtədə kibertəhlükəsizlik ön plana çıxır.

· Rəqəmsal dayanıqlılıq üçün güclü strateji tərəfdaşlıqlar qurulmalıdır. Rəqəmsal dayanıqlılığın hər kəsin xeyrinə olduğunu nəzərə alaraq qurulan strateji tərəfdaşlıqlar uzunmüddətli perspektivdə inkişaf üstünlükləri təklif edə bilər.

· İnkişaf və innovasiyalar dəstəklənməlidir. Texnologiya daim inkişaf etdiyi üçün rəqəmsal transformasiya prosesini davamlı edib yeniliklərlə dəstəklədikdə daha uğurlu nəticələr əldə etmək olar.

Gələcəyin Dünyasında Rəqəmsal Dayanıqlılığın Yeri

Unikal texnoloji yeniliklər əsrimizdə qlobal miqyasda bütün sektorlarda və iqtisadiyyatlarda rəqəmsal transformasiya sürətlənir. Rəqəmsal dayanıqlılığı artırmağa qərarlı olsaq və güclü kibertəhlükəsizlik tədbirlərinin həyata keçirilməsini təmin etsək, qarşıdakı illərdə iddialı qlobal iqtisadi gündəmin uğuru görünə və cəmiyyətlərimiz Dördüncü Sənaye İnqilabının böyük potensialını daha yaxşı dərk edə bilər.

Ümumilikdə qiymətləndirildikdə, rəqəmsal dayanıqlılıq əvvəlcə erkən yaş qruplarında, sonra isə institusional miqyasda həyata keçirilə bilər. Erkən yaşlarda aparılan tədqiqatlar nəinki gələcəyin rəqəmsal dünyasına daha hazır olan gəncləri yetişdirməyə kömək edir, həm də təşkilatlara bizneslərini davamlı və təhlükəsiz etməyə imkan verir. Bu nöqtədə bütövlükdə rəqəmsal dayanıqlılığın əhəmiyyəti beynəlxalq miqyasda qiymətləndirilməlidir. Çünki rəqəmsal dayanıqlılıqla rəqəmsal dünyanın sağlam və təhlükəsiz inkişafını təmin etmək mümkün ola bilər.